در ایامی که سیستم بانکی کشور تحت تسلط کشورهایی با اندیشه کسب امتیاز بیشتر بسر می برد، تاسیس بانکی مستقل از بیگانه و وابسته به سرمایه ایرانی رخداد مهمی بود. تاسیس اولین بانک ایرانی در چنین روزی یادآور افتخاری بزرگ برای کشور می باشد.

 بانکداری در ایران از قرون وسطی تا اوایل قرن نوزدهم منحصر به فعالیتهای صرافی بود که اغلب در شهر های تبریز، مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و بوشهر وجود داشتند. آن زمان هیچ موسسه دولتی یا بانک خارجی در کشور فعالیت نداشت و نقل و انتقال وجوه در همه سطوح داخلی وخارجی صرفا توسط صرافان انجام می گرفت.
موسسات صرافی در آن روزگار عمدتا شامل تجارتخانه های برادران تومانیانس، جمشیدیان، جهانیان و شرکت اتحادیه بودند که فعالیت اکثر آنها تا قبل از سال 1300 هجری شمسی متوقف گردید.
تاسیس اولین بانک در ایران به شعبه یک بانک انگلیسی، با مرکزیت لندن تحت عنوان" بانک جدید شرق" باز می گردد.
بانک جدید شرق در سال 1266هجری شمسی شعبه ای در تهران ایجاد و سپس شعبی در اصفهان، بوشهر، تبریز، رشت، شیراز و مشهد دایر کرد. اما سال 1269 هجری شمسی، داراییهای خود را به " بانک شاهی ایران" فروخت .
متولی" بانک شاهی" نیزشخصی به نام "رویتر" از انگلیس بود. رویتر با اعطای وام به ناصرالدین شاه امتیازات بیشماری از جمله تاسیس این بانک را از شاه گرفت. اساس این امتیاز60 ساله، تاسیس بانک و حق انحصار انتشار اسکناس بود.این حق در سال 1309خریداری و به بانک ملی ایران واگذار گردید. بانک شاهی از 1327( پایان مدت امتیاز 60ساله)تا سال 1331بدون مجوز باعنوان" بانک انگلیس در ایران و خاورمیانه " فعالیت بانکی داشت.
سال 1270هجری شمسی پس از بانک شاهی،" بانک استقراضی ایران " تاسیس شد که امتیاز آن به مدت 75 سال به یک تبعه روسی واگذار گردید، این بانک دارای یک اداره مرکزی و شعبی در شهرهای شمالی کشور بود که در سال 1277 کلیه سهام آن توسط دولت روسیه خریداری و کنترل آن به بانک دولتی پترزبورگ واگذار گردید.اما سال 1301 با توافق دو کشور بانک به دولت ایران واگذار و 12 سال بعد در بانک کشاورزی ادغام شد(1312).
بانک دیگری با عنوان" بانک عثمانی " از طرف انگلیس با سرمایه ای مشترک بین انگلیس و فرانسه در ترکیه تاسیس شد که در سال 1301 اقدام به تاسیس شعبه ای در تهران و شهرهای غربی ایران کرد.
" بانک روس و ایران" در سال 1303 توسط اتحاد جماهیر شوروی صرفا با هدف تسهیل مبادلات بازرگانی بین دو کشور تاسیس و علاوه بر تهران، شعبی در شهرهای شمالی کشور دایرکرد.
به موجب قانون مصوب مجلس شورای ملی در 14 اردیبهشت 1306، دولت موظف به تاسیس بانکی در سطح ملی گردید.
" بانک ملی ایران " به منظور فعالیت در سطح ملی افتتاح و با توجه به محدودیتهای نظام بانکی، وظایف بانک مرکزی را نیز عهده دار شد.
علاوه بر مسئولیت نگهداری حسابهای دولتی، حق انتشار اسکناس نیز پس از خریداری از بانک شاهی، در سال 1311 به این بانک واگذار گردید.
سال 1339 نیز بانکی با عنوان "بانک مرکزی ایران" با سرمایه ای معادل سه میلیون و 600 ریال از محل تفاوت ارزیابی پشتوانه اسکناس تأسیس شد.
به موجب قانون پولی و مالی کشور، فعالیتهای غیر انتفاعی بانک ملی ایران مانند نشر اسکناس، بانکداری دولت و عملیات مشابه آن به بانک مرکزی واگذار گردید.این بانک مسئولیت اداره نظام پولی، و اعتبار و کنترل سازمان بانکی کشور را نیز عهده دار شد.
با وجود عدم منع قانونی تأسیس بانک در ایران، هیچ بانک خصوصی با سرمایه ایرانی تا بعد از جنگ جهانی در کشور تأسیس نشد اما با تصویب اولین طرح برنامه عمرانی کشور در سال 1327، نیاز به وجود موسسات اعتباری افزایش یافت.
به گونه ای که در تیرماه 1328 دولت به منظور کمک مالی به واحدهای تولیدی خصوصی" بانک برنامه " را ایجاد کرد. سپس" بانک بازرگانی ایران" به عنوان اولین بانک خصوصی به صورت شرکت سهامی در بهمن ماه 1328 تأسیس و سال بعد فعالیت بانکی خود را آغاز کرد. از سال 1329 تا سال 1350، 21 بانک خصوصی در ایران تأسیس شد.
در آن روزگار که کلیه بانک ها با توان مالی کشورهای بیگانه تاسیس می شد و امتیاز تاسیس آن معمولا به خارجیان واگذار می گردید ، برخی در فکر تاسیس بانکی بودند که با سرمایه و مدیریت ایرانی فعالیت نماید. فکر تاسیس یک بانک ایرانی به قبل از انقلاب مشروطه یعنی ده سال قبل از تاسیس بانک شاهی بازمی گردد.
در دوره ناصرالدین شاه قاجار، پیشنهاد تاسیس بانکی با سرمایه مشترک دولت و مردم، از سوی شخصی به نام" حاج محمد حسین" که از صرافان بنام آن دوره بود، مطرح شد، اما مورد موافقت شاه قرار نگرفت.
بعد از انقلاب مشروطه نمایندگان اولین دوره مجلس خواستار تاسیس یک بانک ملی شدند که این موضوع مشروط به فراهم آمدن سرمایه بود که آن زمان چنین امکانی وجود نداشت.
تا اینکه در سال 1304(1925 میلادی) اولین بانک ایرانی به نام " بانک پهلوی قشون " با هدف سامان بخشیدن به امور مالی ارتش تاسیس و سرمایه آن از محل وجوه بازنشستگی نظامیان تامین گردید.
بعدها " بانک پهلوی قشون " به " بانک سپه " تغییر نام داد. با توجه به معنی لغوی سپه (ارتش) و محل تامین سرمایه(صندوق ذخیره بازنشستگی ارتش)، این نام برای بانک در نظر گرفته شد.
بانک سپه با سرمایه ای معادل3 میلیون و 883 هزار و 950 ریال در قالب چند باب مغازه فعالیت خود را آغاز و در 24 اسفند ماه همان سال اولین شعبه خود را در رشت افتتاح کرد.
اگرچه فعالیت های بانک سپه در ابتدای تاسیس محدود بود اما سال بعد با استفاده از وجوه صندوق بازنشستگی کشور، موسسه ای با نام " موسسه رهنی ایران " تاسیس شد.
این موسسه تحت نظارت وزارت دارایی در مقابل اخذ وثیقه منقول به متقاضیان، وامی با بهره اندک پرداخت می کرد.
موسسه رهنی ایران پس از تاسیس بانک ملی ایران، تحت نظارت آن بانک درآمد و جزیی از بانک ملی ایران گردید و از سال 1318 که بانک رهنی به وجود آمد، به بانک " کارگشایی " تغییر نام داد.
بانک سپه در سال 1342 کار مبتکرانه و جالبی را در تاریخ حرفه ای خود به ثبت رساند. در این تاریخ فردی به نام " تیمسار آق اولی " که مدیر عامل وقت بانک سپه بود اقدام به این کار فرهنگی نمود.
تیمسار آق اولی به منظور حفظ میراث فرهنگی کشور با همکاری خانم " ملک زاده بیانی" کارشناس سکه به تاسیس " موزه سکه " بانک سپه اقدام کرد.
موزه سکه بانک ‌سپه، یکی از غنی‌ترین و ارزشمندترین موزه‌های سکه در سطح خاورمیانه می باشد که با مطالعات دقیق علمی؛ سکه ها، مطابق سال ضرب تنظیم و گردآوری شده است.
مجموعه نفیس این موزه، دربرگیرنده ادوار مختلف تاریخ ایران از گذشته های بسیار دور( از زمان لیدی‌ها) تا به امروز می باشد.
وجود مسکوکات، گویای واقعیتهای بیشماری از تاریخ است که نه تنها وقایع اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی بلکه خط، ظرافت هنری،‌ نمایش طرح لباس، تزیینات سلاطین و مراسم مذهبی را نیز به نمایش می‌گذارد .
مجموعه گردآمده در این موزه، به لحاظ در برگیری سکه‌های نادر و شاخص در زمره جامع‌ترین موزه‌هاست که می تواند در کارهای تحقیقاتی پژوهشگران،محققین و دانشجویان مثمر ثمر، و حتی برای جهانگردان و علاقه مندان به تاریخ و تمدن ایران اسلامی نیز جالب توجه باشد.
دی ماه 1358مجمع عمومی بانک ها، با مد نظر قرار دادن دلایلی شبکه بانکی کشور را که در آن زمان متشکل از 36 بانک بود در قالب بانک های تجاری و بانک های تخصصی سازماندهی کرد.
در این میان " بانک سپه " به انضمام بانکهای ملی، رفاه کارگران، صادرات ایران، تجارت و ملت در زمره بانک های تجاری؛ و بانکهای صنعت و معدن، مسکن، کشاورزی در جرگه بانک های تخصصی قرار گرفتند.
بانک سپه در سایر کشورها نیز فعالیت بانکی دارد.شعبی از این بانک در شهرهای فرانکفورت، پاریس و رم دایر شده ، که به بانک بین المللی سپه با مرکزیت لندن وابسته است.
در روزگاری که سیستم بانکی کشور تحت حمایت کشورهایی بود که صرفا منافع خود را در نظر داشته و در جهت کسب امتیازات بیشمار از هیچ تلاشی دریغ نمی کردند، 14 اردیبهشت به عنوان روز تاسیس بانکی وابسته به سرمایه داخلی به عنوان "اولین بانک ایرانی"، فارغ از وابستگی به سرمایه خارجی برای هر ایرانی مایه افتخار است.
* لازم به ذکر است عکس الصاق شده سر در باغ ملی میدان مشق را نشان می دهد که ساختمان قدیم بانک سپه در این مکان فعالیت خود را آغاز کرد.