همه ساله هزاران نفر از زائران و مجاوران بارگاه منور حضرت رضا (ع) هشتمین امام شیعیان گذری می کنند بر گنجینه قرآن و نفائس آستان قدس رضوی در صحن کوثر و برای لحظاتی غرق در حظ معنوی و زیبایی های کتابت این کتاب آسمانی جاودان می کنند.

این قرآن های خطی و نفائس کتابت از پشت همان جایگاههای شیشه ای هم چشم سر و دل را می نوازد و آرامش را به روح و جان منتقل می کند.

آرش محمدی دانشجو رشته هنرهای زیبا که در کنار قرآن منسوب به دستخط امام رضا (ع) ایستاده و با شگفتی بدان می نگرد ،می گوید: موزه قرآن آستان قدس رضوی گنجینه ای هنری و معنوی است که می تواند الهام بخش هنرمندان ما در خلق آثار فاخری شود.

این جوان مسافر ،جمع آوری و ساماندهی این همه منابع خطی مربوط به گذشتگان را در یک جا بی نظیر می داند و آنرا ثروتی ارزشمند برای جامعه اسلامی عنوان می کند.

هنگامه ریوندی یکی دیگر از بازدید کننده های این گنجینه ارزشمند که به همراه خانواده خود به تماشای موزه آمده، آثار به نمایش گذاشته شده در این بخش را بی نظیر خواند و گفت : مشاهده این آثار نوعی احساس معنوی در انسان ایجاد می کند که پیوندی با گذشته اسلام است.

وی با بیان اینکه برای نخستین بار از این موزه دیدن کرده است ، ابراز امیدواری کرد : دست اندرکان حوزه های فرهنگی و گردشگری در زمینه معرفی بیشتر این اماکن به نسل جوان برنامه ریزی و تلاش گسترده تری داشته باشند تا نسل امروز با بهره گیری از این منابع عظیم اسلامی و ارزشی دیگر به سراغ الگوهای غربی نروند.

در واقع گنجینه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی تابلویی از هنر متعالی اسلامی و نشانی از تمدنی کهن و ارزشمند است.

گنجینه ای که ساختمان آن بهمن ماه سال 1364 در دو طبقه در مجموع به وسعت 800 متر مربع به انجام و بهره برداری رسید.

سال 1373 طبقه همکف این ساختمان به گنجینه هدایای مقام معظم رهبری اختصاص یافت و طبقه اول این ساختمان مختص گنجینه قرآن و نفایس شد که فضای نمایشی آن در سال 1389 به 800 متر مربع افزایش یافت.

آثار این گنجینه مربوط به قرون نخستین اسلامی تا قرن چهاردهم هجری قمری است که در برگیرنده مجموعه ای ارزشمند از نفایس و کتاب های ارزشمند اسلامی است.

هم اینک 76 قرآن خطی، هشت برگ از قرآن بایسنقری، یک برگ از قرآن به خط پیرآموز،14 جلد مرقع، 10 جلد لاکی روغنی، 21 قلمدان و تعدادی وسایل کتابت در این مجموعه وجود دارد.

قرآن های به نمایش در آمده با خطوط زیبایی چون ثلث، نسخ، رقاع و غیره کتابت شده و مزین به هنر تذهیب است.

به عقیده اکثر صاحبنظران اهمیت گنجینه قرآن و نفایس بیشتر به دلیل وجود قرآنهای نفیس و با ارزش منسوب به ائمه اطهار(ع) از جمله امام علی(ع)، امام حسن مجتبی(ع)، امام حسین(ع)، امام سجاد(ع)و امام رضا(ع) است که بر روی پوست آهو و به خط کوفی اولیه کتابت شده است.

رئیس روابط عمومی وامور بین الملل سازمان کتابخانه ها، موزه ها ومرکز اسناد آستان قدس رضوی نیز در این زمینه گفت : منابع این گنجینه از راههای مختلفی تامین می شود که وقف یکی از مهمترین آنها است.

مهدی قیصری نیک ، قدیمی ترین نسخه خطی وقفی این کتابخانه را جزوه قرآنی "کشواد بن املاس" دانست که در سال 327 ه.ق به روضه منوره رضوی اهدا شده است.

وی قرآن منسوب به دست خط مبارک امام علی(ع)را یکی دیگر از آثار گنجینه قرآن آستان قدس رضوی عنوان و ذکر کرد : این مصحف شریف شامل سوره های هود تا کهف (جزء های 12 تا 16) در 68 ورق 15 سطری پوست آهو به خط کوفی کتابت شده است.

قیصری گفت : این قرآن توسط شاه عباس اول صفوی وقف آستان قدس شده و وقفنامه آن به خط مرحوم شیخ بها الدین عاملی است.

وی از قرآن شریف منسوب به دستخط مبارک امام حسن مجتبی(ع) بعنوان دیگر اثر موجود در این گنجینه یاد و عنوان کرد : مصحف شریف شامل سوره های یس تا جاثیه(جزء 23 تا 25) است.

به گفته وی ، این قرآن در 122 ورق پوست آهو در اندازه 5/16 در 5/11 سانتیمتر به خط کوفی در هفت سطر (اندازه متن 5/12 در 5/6 سانتی متر) کتابت شده است.

وی گفت: در صفحه اول این اثر، وقف نامه شاه عباس صفوی به خط و امضاء شیخ بهایی و در صفحه آخر ترقیمه "کتبه حسن بن علی ابن ابیطالب قی سنه احدی اربعین "قابل مشاهده است.

او قرآن شریف منسوب به دستخط مبارک امام حسین(ع) را یکی دیگر از آثار موجود در این گنجینه دانست و افزود : این مصحف شریف شامل سوره های کهف(آیه 72 به بعد) تا آخر سوره طه (جزء 16) که در 41 ورق پوست آهو در اندازه 5/16 در 8/10 سانتیمتر به خط کوفی هفت سطری (اندازه متن 12 در 5/6 سانتی متر) کتابت شده دارای تذهیب است.

قیصری گفت : همچنین در این گنجینه قرآن شریف منسوب به دستخط مبارک امام سجاد(ع) نگهداری می شود .

به گفته وی ، این مصحف ارزشمند شامل سوره بقره (آیه 183) تا سوره ناس که در 359 ورق پوست آهو در اندازه 32 در 20 سانتیمتر به خط کوفی 16 سطری (اندازه متن 5/15 در 6/9 سانتی متر) کتابت شده که در برگ آخر سوره ناس در سه سطر آمده و ترقیمه "کتبه المنتظر بوعده علی بن الحسین بن علی بن ابیطالب" دیده می شود.

وی در رابطه با قرآن شریف منسوب به دستخط مبارک امام رضا(ع) نیز گفت : این اثر بخشی از قرآن شامل قسمتهایی از سوره های نور، قصص، عنکبوت،روم ، لقمان، سجده، احزاب، مومنون ، فصلت، جاثیه، احقاف، واقعه و حدید به خط کوفی است.

به گفته وی، این اثر بر روی 27 ورق پوست آهو در قطع بیاض به ابعاد 25 در 7/17 سانتیمتر مربع کتابت شده که هر صفحه دارای 16 سطر بوده و اندازه متن 6/17 در 3/11 سانتیمتر می باشد.

وی در ادامه با اشاره به قدیمی ترین قرآن وقفی موجود در گنجینه قرآن و نفایس ادامه داد: این قرآن در سال 393 ه.ق توسط محمد بن کثیر وزیر و صاحب دیوان سلطان محمود و مسعود غزنوی وقف آستان قدس رضوی شده است.

قیصری افزود : این قرآن به خط کوفی دوره تکامل بر روی کاغذ دولت آبادی نوشته شده است که اهدا آن به آستان مقدس رضوی نشان دهنده رواج سنت حسنه وقف در بیش از یک هزار سال قبل و وجود یک نوع سیستم اداری و اجرایی مطلوب در این مکان مقدس است.

وی اظهار داشت : برگی از قرآن مربوط به قرن چهارم هجری مشهور به "خط پیرآموز"، دو قرآن به خط احمد نیریز، خوش نویس قرن 12 ه.ق و ابداع کننده خط نسخ فارسی و دوقرآن به خط یاقوت مستعصمی برجسته ترین خطاط قرن هفتم هجری که نظام دهنده و کامل کننده اقلام سته است بخشی دیگر از آثار گنجینه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی می باشد.

وی همچنین از وجود مجموعه قرآن های بسیار نفیس عثمان بن حسین وراق به خط کوفی مشکول مربوط به نیمه دوم قرن پنجم هجری قمری در این گنجینه خبر داد و عنوان کرد: در این قرآنها تمام فواصل آیات، ترنجها و سر سوره ها توسط کاتب با طلای ناب و خالص کار شده است.

قیصری هشت برگ قرآن به خط محقق برروی کاغذ خانبالغ به ابعاد 101 در 177 سانتیمتر را از دیگر آثار این گنجینه برشمرد و ادامه داد: این قرآن توسط بایسنقر میرزا فرزند شاهرخ و نوه تیمور گورکانی کتابت شده است.

وی دوقرآن به خط استاد عبدالقادر حسینی شیرازی از خوش نویسان مشهور قرن دهم هجری را از دیگر آثار وقف شده در این گنجینه دانست و عنوان کرد: یکی از این قرآنها توسط سلطان ابراهیم قطبشاه پادشاه گلکنده در دکن هندوستان به تاریخ ربیع الاول سال 970 ه.ق وقف شده است.

وی گفت: این قرآن از پرکارترین و نفیس ترین قرآن های موجود در این گنجینه است که به گونه ای کم نظیر تذهیب شده و دارای جلد سوخت (معرق مشبک چرم قهوه ای) بسیار زیبایی است که آیه الکرسی را با طلا و به صورت برجسته روی آن نوشته اند.

وی در ادامه توضیحات خود به سایر آثار موجود در این گنجینه اشاره کرد و افزود : قرآن بابری مربوط به نیمه دوم قرن دهم ه.ق (دوره صفویه)یکی از این آثار است که با خط اختراعی ظهیرالدین محمد بابر بنیان گذار سلسله مغولی در هندوستان بوده و در سال 1119 ه.ق توسط شاه سلطان حسین صفوی وقف آستان قدس رضوی شده است.

قیصری قرآن شش تفسیری را نیز بعنوان دیگر اثر این گنجینه برشمرد و ادامه داد: این قرآن دارای ترجمه در متن و شش تفسیر شامل حسینی، بیضاوی، دو تفسیر جلالین، تفسیر کشاف،و مدارک در حواشی آن است که در سال 1082 ه.ق توسط دوست محمد به خط نسخ آمیخته به ثلث به رشته تحریر در آمده و در سال 1218 ه.ق توسط محمد حسن خان بن محمد جعفر بیک هروی وقف آستان قدس رضوی شده است.

وی همچنین از نگهداری قرآن معروف به "قرآن یازده سطری" در این مجموعه ارزشمند خبرداد و گفت : هر صفحه این قرآن یازده سطر دارد و حرف اول سطر اول با حرف اول سطر یازدهم ، حرف اول سطر دوم با حرف اول سطر دهم، حرف اول سطرهای سوم و چهارم و پنجم با حرف اول سطرهای نهم و هشتم و هفتم و حرف اول سطر ششم (سطر وسط)با حرف اول سطر ششم صفحه مقابل یکی است.

به گفته وی ،بر این مبنا تمام قرآن دارای نظمی خاص و بدیع است و در سال 1306 قمری توسط علی مدرس همدانی کتابت شده است.

وی"زیارت نامه جامعه کبیره" روی پارچه کتان مربوط به قرن 13 ه.ق به خط سلیمان بن محمد تقی قزوینی، مجموعه "زیارت وارث و زیارت حضرت رضا(ع)" روی کاغذ آهاری با پشتوانه پارچه ای به خط نسخ اهدایی استاد محمود فرشچیان و مرقعاتی به خط زیبای خطاطان معروف همچون "میر عماد"(بزرگترین استاد خط نستعلیق در اوایل قرن 11 ه.ق) و "درویش عبدالمجید طالقانی"(از پشوایان خط نشسته نستعلیق) را از آثار موجود در گنجینه قرآن و نفایس آستان قدس رضوی برشمرد.

وی همچنین از وجود انواع جلدهای سوخت، ضربی و لاکی روغنی،انواع قلمدان های لاکی روغنی،چوبی ، فلزی و وسایل کتابت چون قلم، دوات، قلم تراش، قیچی و غیره در این گنجینه با ارزش خبر داد.

بخش مهمی از قرآن‎های نفیس این گنجینه توسط شخصیتهای علمی، مذهبی، سیاسی ، فرهنگی و تاریخی وقف شده است.

از جمله این واقفان، ابوالقاسم منصوربن محمد بن کثیر،کاتب،عایشه بنت عبدالله بن عبدالرحمن تاجر، علی بن ابوالفضل،خواجه مظفر استر آبادی، امیر سید علی حسینی، شاه عباس اول صفوی، محمد مهدی قزوینی، محمد امین شریف فاضل نیشابوری، محمد شاه قاجار، اسماعیل امیر فضلی بانومهر آسا سپهبدی هستند.

مقام معظم رهبری نیز یکی از بزرگترین واقفان قرآن وکتب خطی درطول تاریخ یک هزارساله آستان قدس رضوی است که تاکنون بیش از 14 هزار نسخه قرآن وکتاب خطی به آستان قدس رضوی اهدا کرده اند.

گزارش: فاطمه سعادتی