براساس آنچه در سایتها و کتابهای مختلف آمده است به درستی روشن نیست از چه زمان، نخستین ضریح بر روی قبر مطهر حضرت امام رضا (ع)نصب شده است اما به روایت کسانی که به مشهد سفر کرده اند و براساس سفرنامه ها، تا قرن هشتم هجری ، بالای قبر مطهر حضرت اما رضا (ع) ضریحی وجود نداشته است.
"ابن بطوطه" یکی از جهانگردان معروف در سفرنامه خود در سال 734 هجری قمری در باره مشهد آورده است: "مشهد مکرّم امام رضا (ع) قبه های بزرگ دارد و قبر امام در داخل زاویه ای است با مدرسه ای و مسجدی در کنار آن و این عمارتها همه با سبکی بسیار زیبا و ملیح ساخته شده و دیوارهای آن کاشی است.
روی قبر صندوق چوبی قراردارد که سطح آن را با صفحات نقره پوشانیده اند و از سقف مقبره قندیلهای نقره آویزان است".
برخی گذاشتن ضریح را از عصر صفویه و برخی دیگر از زمان تیموریان می دانند اما براساس مطالعات انجام شده، محققان ضریح فعلی را پنجمین ضریح می دانند.
براساس آنچه که برخی از محققان می گویند نخستین ضریح، ضریحی چوبی با تسمه های فلزی و پوشش طلا و نقره بوده است که در اواسط قرن دهم یعنی در دوران شاه طهماسب صفوی به سال 957 قمری ساخته و بر روی صندوقچه چوبی نصب شده است.
در کتیبه دور این ضریح، سوره "هل اتی" به خط ثلث شیوا مکتوب بوده و در کتیبه طلایی سردر آن نیز تاریخ نصب آن نوشته شده است.
به هنگام نصب ضریح دوم، نخستین ضریح برداشته نشده و ضریح جدید روی آن قرار می گیرد، امّا در سال 1311 شمسی که صندوق طلای مرقد منور به دلیل فرسودگی پایه ها عوض می شود، ضریح مذکور برداشته، طلا و نقره و جواهرات آن از چوب ها جدا گردیده و به خزانه منتقل می شود.
ضریح مرصّع فولادی معروف به ضریح نگین نشان است که در سال 1160 هجری به آستان مقدس رضوی تقدیم و بر فراز قبر مطهر نصب شده است.
بر اساس شواهد تاریخی ، واقف ضریح، شاهرخ فرزند رضا قلی میرزا، فرزند نادرشاه افشار و نوه شاه سلطان حسین صفوی بوده است.
این ضریح، فولادی و بدون سقف بوده و پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن با گوی ها و ماسوره هایی مزیّن به یاقوت و زمرّد آرایش یافته که شمار آن به دو هزار می رسیده است.
یکی از خصوصیّات ضریح دوم این بود که واقف به هنگام ساخت و نصب آن یادآور شده بود که این ضریح هرگز نباید از روی قبر مطهر برداشته شود و انتقال آن به جای دیگر جواز شرعی ندارد.
ضریح سوم نیز در روزگار سلطنت فتحعلی شاه قاجار نصب می شود که ضریحی فولادی و ساده به ابعاد 3 متر در 4 متر و با ارتفاع 2 متر بوده و روی ضریح نگین نشان نصب می گردد.
این ضریح هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس نگهداری می شود.
سرانجام در سال 1338 شمسی ، ضریح سوم برداشته شد و به موزه انتقال یافت و به جای آن، ضریحی جدید نصب گردید؛ در حالیکه ضریح دوم همچنان در جای خود قرار داشت.
ضریح چهارم که به ضریح شیر و شکر معروف است، تا سال 1379 شمسی برپا بوده است.
طرف قرارداد آستان قدس رضوی برای ساخت این ضریح و ناظر اجرای آن، مرحوم سید ابوالحسن حافظیان بود و استاد هنرمند، حاج محمدتقی ذوفن اصفهانی ، با همراهی شماری از استادان، طراحی و اجرای ساخت ضریح را طی قراردادی که در سال 1336 منعقد شد، پذیرفت.
مرحوم حافظیان با گروهی از خیرین تماس گرفته و آنان را به فراهم نمودن هزینه ساختن ضریح تشویق کرد و درنهایت مقرر شد که این کار با مشارکت مالی آستان قدس به سرانجام برسد.
با تأمین بودجه این کار توسط مردم نیکوکار و اختصاص بخشی از طلا و نقره و جواهرات مورد نیاز آن از خزانه آستان قدس و آمدن هنرمندان اصفهانی به مشهد، کار ساخت ضریح در بست پایین خیابان و در یکی از ساختمانهای حرم مطهر شروع شد و پس از دو سال و نیم کار پیاپی، ضریح جدید آماده نصب گردید.
معروف است که سازندگان ضریح، برای استحکام آن به دنبال چوب گردوی خشک بودند تا پایه ها و اساس ضریح را روی آن قرار دهند.
با توجه به کمیاب بودن این نوع چوب، مرحوم حاج حسین آقا ملک آن را تهیه کرد و در اختیار هنرمندان قرار داد.
ضریح چهارم در تاریخ 14 شعبان سال 1379 هجری قمری ، برابر با 22 بهمن ماه 1338هجری شمسی به جای ضریح پیشین نصب شد.
از خصوصیات ضریح چهارم گفته می شود بر روی سقف داخلی آن، این دوبیتی نوشته شده است، "هاتفی وصف این ضریح بگفت/عَـجَـز الصانعون عَن صِفتک/بـهـر تـاریخ دُرّ معنی سُفت/مـا عَـرَفـنـاکَ حقّ معرفَتِک" که به حساب ابجد، از مجموع حروف مصراع چهارم آن، عدد 1379 به دست می آید که تاریخ نصب ضریح به سال قمری است.
شگفت آن که همین تاریخ به سال شمسی ، زمان جمع آوری آن و نصب ضریح پنجم می باشد.
مجری طرح عظیم ساخت، تعویض و نصب ضریح پنجم حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) در ارتباط با این ضریح گفت: حضور روزافزون زائران و دلباختگان حرم مطهر رضوی و اعتقادی که این افراد به لمس ضریح مطهر دارند در طول 38 سالی که از عمر ضریح چهارم می گذشت موجب شده بود ورق های نقره قلم زنی شده بدنه ضریح فرسوده و ساییده شود.
مهدی عرفانیان عزیزیان افزود: براثر این ساییدگی ترکهایی در سطح مذکور به وجود آمده بود که موجب خراش دست زائران و خونی شدن ضریح می گردید که این امر تطهیر ضریح را می طلبید.
وی با اشاره به سختی های کار تطهیر گفت: نفوذ رطوبت حاصل از تطهیر ضریح نیز آسیب هایی را به قسمت داخلی ضریح و حتی ضریح سوم وارد کرده بود که عوامل ذکر شده یکی از دلایل اصلی تعویض ضریح چهارم می باشند.
وی تاثیر انفجار در حرم مطهر رضوی بر روی ضریح را نیز یکی دیگر از دلایل تعویض ضریح چهارم ذکر کرد و افزود: موج انفجار موجب کج شدن قسمتهایی از ضریح فولادی داخل و بیرون گردیده بود که این امر بازکردن درب ضریح را به سختی مواجه می ساخت.
عزیزیان، با بیان اینکه آستان قدس رضوی با توجه به دلایل مذکور طراحی ضریح جدید و انتخاب هنرمندان و طراح مورد نظر را از سال 1372 آغاز کرد گفت: بدین منظور، به کوشش آستان قدس رضوی ، کارشناسان زبردست و هنرمندان توانای ایرانی، از میان تعداد طرحهای فراوانی که توسط استادان مجرب ارائه شد، طرح استاد محمود فرشچیان پذیرفته و بر روی چندین ماکت اجرایی شد.
وی افزود: بعد از موفقیت آمیز بودن طرح مزبور بر روی ماکت، کار ساخت ضریح جدید آغاز شد.
عزیزیان اظهار داشت: نخست ستونها و پایه های ضریح که آمیزه ای از آهن و چوب است، ساخته شد و آنگاه کار قلمزنی و زرگری بر روی پوششهای طلا و نقره آن زیر نظر استاد فرشچیان به استاد خدادادزاده از اساتید مجرب اصفهانی واگذار گردید.
وی با یادآوری اینکه قلم زنان بسیاری برای این کار آزموده شدند تا سرانجام نمونه کار استاد خداداد زاده مورد قبول قرار گرفت افزود: قلم زنی این کار ارزشمند حدود پنج سال به طول انجامید.
وی طول ضریح پنجم را 78/4 متر، عرض آن را 73/3 متر در ارتفاع 96/3 متر و وزن 12 تن ذکر کرد و اظهارداشت: عرض ضریح پنجم 31 سانتی متر ، طول آن 42 سانتی متر و ارتفاع آن پنج سانتی متر از ضریح قبلی بیشتر می باشد.
عزیزیان، صفحه های طلایی و نقره ای پوشش ضریح را نیز ضخیم تر از صفحه های ضریح پیشین دانست و گفت: پیرامون ضریح سوره های "هل اتی" و "یاسین" خوشنویسی شده و بر خلاف ضریح قبلی داخل ضریح پنجم، اسمای حسنای الهی به گونه ای بدیع خاتم کاری شده است.
به گفته وی در تقسیم بندی های ظاهری و ترسیم گل ها و اشکال ضریح مذکور، به اعداد پنج (به نام خمسه طیبه)، هشت ( هشتمین امام شیعیان)، 12 (دوازده امام) و 14 (چهارده معصوم) و گل آفتابگردان (نمادی از لقب شمس الشموس) توجه خاصی شده است.
عزیزیان افزود: ایجاد استحکامات و بتون ریزی کف روضه منوره و برقراری سامانه هوا دهی دیواری و زمینی، مرمّت آیینه کاری ها و کاشیکاری ها و کتیبه های پیرامون بقعه متبرّکه، از جمله اقداماتی بوده که همزمان با عملیات نصب ضریح جدید صورت پذیرفته است.
وی در ارتباط با تعویض سنگ مضجع شریف حضرت امام رضا (ع) نیز گفت: سنگ مضجع منوّر که پیشتر از یازده قطعه تشکیل شده بود، سنگی از جنس مرمر یکپارچه است که پیرامون آن کتیبه هایی از آیات قرآن، در نهایت زیبایی و جلا و صفا حجّاری شده است.
عرفانیان ادامه داد: سرانجام بعد از ساخت ضریح جدید در 18 دی 1379 تولیت آستان قدس رضوی اجازه تعویض ضریح مطهر امام هشتم (ع) را از رهبر معظم انقلاب درخواست کردند که معظم له نیز در بیستم همان ماه این اجازه را ابلاغ کردند.
وی در ارتباط با ضریح دوم و عدم امکان جابجایی آن نیز گفت: به دلیل وقفی بودن این ضریح با شروع عملیات نصب پنجمین ضریح و ضرورت زیرسازی های استوار و مستحکم برای ماندگاری طولانی آن، راهکاری برای حل این مشکل درنظر گرفته شد.
عزیزیان افزود: برای این منظور ضریح دوم بر روی قبر مطهر امام به سرداب انتقال یافت که با این کار، هم نظر واقف آن یعنی ماندن همواره ضریح بر قبر مطهر رعایت گردید و هم بر استحکام پایه های ضریح کنونی افزوده شد.
وی تعویض و نصب ضریح جدید را حاصل 55 روز کار شبانه روزی همراه با عشق و ارادت به ساحت مقدس امام هشتم (ع) دانست و گفت: با همه مشکلات و سختی هایی که این کار در برداشت آن را افتخاری برای همه دست اندرکاران ساخت و نصب ضریح پنجم می دانم که با عشق و اعتقاد اقدام به این کار نموده و به عنوان افتخاری بزرگ نسل در نسل در بین آنان خواهد ماند.
به گفته وی در ساخت ضریح پنجم که هم اکنون در یازدهمین سالگرد نصب آن می باشیم سه هزار و 500 کیلو گرم نقره و 47 کیلو گرم طلا از خزانه آستان قدس رضوی به کار رفته است./