شمالغرب ایران منطقه ای لرزه خیز است که بین دو کمربند گسلی قفقاز در شمال و کوه های زاگرس در جنوب قرار گرفته است، تشخیص عملکرد زلزله ای این گسل برای شهرتبریز به عنوان بزرگترین مرکز جمعیتی در شمالغرب ایران امری حیاتی است.

زمین لرزه یکی از حوادثی است که با تاریخ تبریز گره خورده است، این شهر در زمان های مختلف از این بلای طبیعی گزندهای فراوانی دیده است.

بارها تبریز بر اثر این بلای طبیعی، ویران و دوباره از نو ساخته شده است.

متاسفانه از این زمین لرزه های تاریخی و دلایل علمی ویرانی ها، جز آگاهی های اندک، چیزی در اختیار عموم مردم قرار نگرفته است.

دانشیار جغرافیای طبیعی دانشگاه تبریز در مقاله ای که حاصل تحقیقات وی در خصوص گسل تبریز با عنوان " پهنه بندی خطر گسل تبریز برای کاربری های مختلف اراضی شهری" می باشد، آورده است: گسل شمال تبریز، بزرگترین گسل در شمالغرب ایران به طول 150 کیلومتر از کوه های میشو در باختر تا بستان آباد در خاور قابل ردیابی است و ‌بهترین اثر آن در بلافصل شمال تبریز دیده می شود و به همین دلیل گسل تبریز نام گذاری شده است.

شهرام روستایی، یادآور شده است: گسل شمال تبریز را یکی از گسل های قدیمی ایران می دانند که از فروافتادگی زنجان - ابهر، شمال تبریز و شمال باختر آذربایجان گذشته و تا قفقاز ادامه می یابد.

وی ادامه داده است: گسل شمال تبریز از نظر فعالیت های لرزه ای در دو قرن اخیر غیر فعال بوده ولی در گذشته زلزله های تاریخی زیادی تحت تاثیر این گسل در این شهر رخ داده است.

وی اظهار کرده است: استقرار سکونتگاه های شهر تبریز در مجاورت گسل بزرگ تبریز که از شمال آن می گذرد، نمونه ای از استقرار اجباری است، وجود مخروط افکنه بزرگ مهران رود و آجی چای در جلگه تبریز و به تبع آن غنی بودن آب های زیرزمینی و حاصلخیز بودن خاک های جلگه مسیر ترانزیتی اروپا سبب استقرار و توسعه شهر تبریز در کنار گسل خطرناک شده است.

روستایی، پس از بررسی خطرات طبیعی احتمالی حاصل از این گسل بر روی کاربری های مختلف اراضی شهری و پهنه بندی خطرات احتمالی ناشی از گسل، نتیجه گیری کرده است: اکثر محلات شمال شهر تبریز به ویژه در شرق و غرب منطقه در خطر بالا در زمان وقوع زلزله بوده و تنها دو محله از شهر از این محدوده خارج می شود یعنی محلات قراملک و تراکتورسازی که در پهنه خطر نسبتا بالا و ادامه محله تراکتورسازی نیز در منطقه خطر متوسط قرار دارند.

وی افزود: این محلات اغلب صنعتی هستند و می توان گفت بهترین مکانیابی برای مناطق صنعتی از حیث دوری از خطر صورت گرفته است.

این استاد دانشگاه یادآور شده است: محلات پرجمعیت شهر نظیر محلات قربانی، ایده لو و یوسف آباد هم از نظر خط گسل و کانون زلزله در پهنه بسیار خطرناک قرار دارند و انتظار تخریب گسترده در هنگام وقوع زلزله در این محلات وجود دارد.

وی ادامه داد: شهرک باغمیشه، کوی ولیعصرو عباسی نیز از لحاظ گسل در پهنه بسیار خطرناک می باشند.

وی تاکید کرد: باید در ساخت ساختمان ها این مطالب مد نظر مهندسان عمران و تکتونیک قرار گرفته و منطقه ای که از لحاظ خطرعوامل خط گسل و کانون زلزله در پهنه بسیار خطرناک قرار دارد باید بر روی سازندهای نسبتا مقاوم قرار گیرد چرا که شواهد زلزله ای نشان می دهد مقاومت نسبی زمین هیچگاه در مقابل امواج ویرانگر زلزله تحمل مناسبی نشان نداده است.

روستایی خاطرنشان کرد: شاید بتوان گفت در شهری مثل تهران، گسترش شهر به سمت گسل ها قبل از پیشرفت علوم وابسته به زلزله شناسی که به شناسایی گسل ها انجامید، اتفاق افتاده است و در این مرحله امکان جلوگیری از این روند وجود ندارد ولی در تبریز وضعیت چنین نبوده، مناطق بسیار وسیعی که تا چند سال قبل کاملا خالی از سکنه بوده و با وجود مشخص بودن محل دقیق گسل و دلایل کافی مبنی بر فعال بودن آن، ساخت و ساز به این سمت هدایت شده است.

وی یادآورشد: گسل شمالی تبریز که زمانی از سه کیلومتری شهر تبریز عبور می کرد، در حال حاضر جزو یکی از محله های شهر تبریز به حساب می آید و شهرک های باغمیشه، ولی امر و ارم و محله یوسف آباد دقیقا بر روی گسل شمال تبریز احداث شده اند.

وی گفت: فرض اینکه هر کجا می خواهیم بسازیم ولی محکم بسازیم امری است که از سوی کارشناسان علم زلزله به شدت رد می شود.

رییس سازمان زمین شناسی شمالغرب کشور دراین خصوص به خبرنگار ما گفت: شهر تبریز به عنوان یکی از کلانشهرهای کشور در دهه های اخیر شاهد مجتمع و برج سازی فراوان بدون توجه به پتانسیل های لرزه خیزی آن بوده، به ویژه اینکه توسعه شهر اغلب در حریم گسل تبریز رخ داده است.

سید مرتضی نیرومند افزود: مسوولان کشور و دست اندرکاران ساخت و ساز باید پیشینه لرزه خیزی این شهر را در نظر گرفته و از گسترش شهر به سمت مکان های پرخطر و مقاوم و سبک سازی سازه ها عنایت بیشتری داشته باشند.

وی با اشاره به اینکه تبریز در طول تاریخ زلزله هایی به بزرگی 6/7 و 7/7 ریشتر را نیز متحمل شده ، یاددآور شد: بر اساس داده های مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران وابسته به وزارت مسکن و شهرسازی، شهر تبریز پرخطرترین شهر کشور از نظر لرزه خیزی بوده و در نقشه پهنه بندی تهیه شده توسط این مرکز، شهر تبریز به عنوان پهنه با خطر بسیار بالا مشخص شده است.

نیرومند اظهار کرد: در صورت وقوع زلزله پدیده ها و عوامل مختلفی باعث تخریب و ویرانی سازه ها و ساختمان ها می شود که عبارتند از تاثیر مستقیم امواج زلزله بر ساختمان ها، ‌پدیده رانش های زمین یا به عبارت دیگر لغزش های تحریک زلزله ای و پدیده لیکوفکشن یا روانگرایی.

کارشناس ارشد زمین شناسی و پژوهشگر این سازمان نیز در خصوص این پدیده ها به خبرنگار ما گفت: تاثیر مستقیم امواج زلزله و حرکت لایه ها در محل گسل باعث آزاد شدن انرژی انباشته شده و ایجاد زلزله می شود که انرژی آزاد شده از کانون زلزله به صورت امواجی در تمام جهات منتشر می شود.

ایوب قدیرزاده ادامه داد: امواج سطحی مسوولیت تخریب بیشتر ساختمان ها را به عهده دارد، زیرا وارد پی ساختمان ها شده و مانند اره ای در ابعاد گسترده عمل می کند، ناحیه ای که بیش از همه تحت تاثیر زلزله قرار می گیرد در اطراف مرکز سطحی بیرونی زلزله قرار دارد که وسعت این ناحیه تابع شدت زلزله و فاصله کانون زلزله است.

وی افزود: بر اساس مطالعات زمین شناختی انجام شده، مناطق دامنه کوه عون ابن علی، شهرک های نیروی هوایی، ارم، باغمیشه، رشدیه،‌ الهیه،‌ صالح آباد، کوه شهید بهشتی، یوسف آباد، ولی امر، ملازینال و رضوانشهر در کنار یک شکستگی بزرگ و بسیار کهنی به نام گسل شمال تبریز قرار گرفته است.

وی اظهار کرد: طول این گسل از قم تا آناتولی ترکیه و سن آن به دوران دوم زمین شناسی مربوط بوده و علت اصلی وقع زمین لرزه های تبریز در گذشته، حرکت و جنبش این گسل بوده است.

وی یادآور شد: حریم این گسل در هنگام ساخت و سازها باید رعایت گردد تا هنگام وقوع زلزله آسیب مستقیم آن به سازه ها و ساختمان ها وارد نشود که متاسفانه نه تنها این مساله مهم رعایت نشده بلکه در دهه های اخیر شاهد ساخت و سازهایی در این مناطق بوده ایم و حتی بدون توجه به تحقیقات وزارت مسکن و شهرسازی مبنی بر پرخطر بودن شهر تبریز از نظر لرزه ای، توسعه و گسترش شهر به سمت نقاط پرخطر از جمله شهرک های باغمیشه،‌ رشدیه،‌ الهیه و ولی امر هدایت شده است.

قدیرزاده به راهکارهای پیشگیری از بحران های احتمالی در زمان وقوع زلزله نیز اشاره کرد و گفت: در کشورهای توسعه یافته حریم گسل ها رعایت شده و معمولا در آن حریم فضای سبز ایجاد می کنند و از طرفی چاه هایی در سطح گسل ایجاد کرده و فاضلاب شهر را از طریق آن تزریق می کنند که این عمل باعث لیز و صابونی شدن سطوح گسل شده و با بروز زلزله های متعدد و با شدت بسیار کم مانع تجمع انرژی بیشتر در گسل ها و وقع زمین لرزه های بزرگ و مخرب می شود.

وی ادامه داد: همچنین با سبک سازی و مقاوم سازی سازه ها از میزان تلفات در هنگام وقوع زلزله جلوگیری به عمل می آید.

این کارشناس زمین شناسی ادامه داد: متاسفانه به هیچ یکی از موارد ذکر شده در این قسمت از شهر تبریز توجه نشده و تنها کاری که می شود کرد این است که ساخت و ساز در شهرک های مزبور متوقف شود و همچنین از لوله کشی گاز به این مناطق جلوگیری گردد تا در صورت وقوع حادثه، مساله آتش سوزی مزید تلفات نشود.

وی در خصوص پدیده رانش زمین نیز گفت: منطقه ولی عصر تبریز تا حدودی از خط اصلی گسل فاصله دارد ولی بستر این منطقه از یک سری رسوبات و نهشته های مارنی و رسی سبز رنگ تشکیل شده که این نهشته ها در صورت جذب آب حالت خمیری پیدا کرده و در جهت شیب جریان می یابند.

وی اظهار کرد: رانش کوی افسران و نگین پارک مثال های بارزی در این زمینه بوده و در شرایطی که هیچ زلزله ای رخ نداده شاهد چنین لغزش هایی هستیم و در صورت وقوع زلزله مساله رانش نیز حادثه آفرین خواهد شد.

قدیرزاده در خصوص راه حل این مشکل نیز گفت: در رانش، عواملی مانند جنس خاک، ‌شیب توپوگرافی و آب نقش مهمی داشته و لرزش امواج زلزله باعث تشدید رانش خواهد شد،‌ اگر خاک این نواحی آب گیری کند حتی بدون نیاز به لرزش در جهت شیب حرکت خواهد کرد.

وی گفت: برای جلوگیری از وقوع چنین پدیده هایی باید از ریختن فاضلاب به چاه ها جلوگیری شده و سیستم زهکشی فاضلاب در این کوی به طور کامل ایجاد شود و سطح خیابان ها ایزوله و عایق شده و از نفوذ آب های سطحی به خاک بستر کوی ممانعت به عمل آید و همچنین با مقاوم سازی ساختمان ها از خسارت ها و تلفات ناشی از وقوع زلزله کاسته شود.

وی اضافه کرد: اگر جنس رسوبات یک ناحیه ماسه ای بوده و این رسوبات اشباع از آب باشند، وزن سازه های روی این منطقه و فشارهای حاصله از امواج زلزله باعث غوطه ور شدن رسوبات ماسه ای در آب شده و در نتیجه در اثر فشار ، از گوشه ساختمان ها به بیرون فوران می کند که هر چه فشار وزن ساختمان ها وامواج زلزله بیشتر باشد شدت عمل این پدیده نیز بیشتر خواهد بود.

قدیر زاده گفت: بخش عمده شهر تبریز بر روی نهشته های آبرفتی قرار گرفته و با توجه به میزان مصرف آب روزانه شهر که چیزی در حدود 5/3 مترمکعب در ثانیه بوده و حدود 95-90 درصد این آب مصرفی به علت نبودن سیسم زهکشی فاضلاب به داخل چاه ها منتقل می شوند که باعث تقویت آب های زیرزمینی شده و این آب های زیرزمینی به علت متخلل بودن رسوبات بستر شهر به سمت غرب و در نهایت به سمت دریاچه ارومیه حرکت می کند.

وی اضافه کرد: قسمت های غربی تبریز مانند مناطق نصف راه، ‌راه اهن، ‌کوچه باغ و شنب غازان نسبت به بخش های شرقی، ‌جنوبی و شمال شهر در ارتفاع پایین تری قرار گرفته و سطح آب های زیرزمینی در این مناطق بسیار بالاست به طوریکه در عمق دو الی سه متری به سطح ایستایی می رسیم.

وی ادامه داد: این بخش از شهر شرایط مناسبی را برای پدیده لیکوفکشن در هنگام وقوع زلزله فراهم کرده و در نتیجه زیر ساختمان ها خالی شده و سازه ها هرچه قدر هم مقاوم باشند تعادل خود را از دست داده و واژگون می شوند.

قدیرزاده راهکار این مشکل را نیز چنین بیان داشت که ‌در بخش های غربی شهر باید چاه هایی در نقاط مختلف حفر و آب های زیرزمینی به سطح پمپاژ شوند تا بدین طریق سطح ایستایی به اعماق بیشتر هدایت شود وهمچنین از احداث برج های بلند و سنگین جلوگیری شده و برای تهیه ساختمان ها از مصالح سبک وزن استفاده شود.

گزارش: ایرنا