آن روزها مجموعه ای از حجره ها با درهای چوبی گوش تا گوش در راسته بازارهای منتهی به حرم مطهر رضوی قرار گرفته بود که از آنها بوی انواع ادویه، داروی گیاهی، زعفران، عطرهای حرمی و عود بلند می شد اما امروز از آن بازارهای قدیمی چیزی باقی نمانده است.
آن هنگام که به همراه مادر مسیر حرم مطهر حضرت امام رضا (ع) را در میانه بازار های تودرتو می دویدم و در عین بازیگوشی از ترس گم شدن در شلوغی، چادر گلدار مادر را محکم در دست می گرفتم، تصویری زیبا و جذاب از این بازارها در ذهنم حک شده که هنوز هم برایم آرام بخش و خاطره انگیز است.
تصویری که در آن با خیابانی ماشین رو که گرداگرد حرم کشیده بودند، بازار را از فضای حرم مطهر مجزا کرده و برای امنیت بیشتر و رعایت احتیاط از سوی پیاده و سواره زنجیرهای ضخیمی را با میله های آهنین بین خیابان و بازار کشیده بودند و انبوه مردم در اطراف آن موج می زد.
آن روزها چارسوق حرم مطهر با صدها و هزار حجره بزرگ و کوچک، کاروانسراها و بازارهایی که دایره وار آن را دوره کرده بودند، احاطه شده بود و هر مسافر و مجاوری که قصد تشرف به حرم مطهر رضوی را داشت باید از میان این کوچه پس کوچه ها و بازارهای قدیمی سرپوشیده و روباز می گذشت.
صدای جارچی های حجره ها، همهمه مردم و فروشندگان در این دالان ها و کوچه پس کوچه ها با دیوارهای آجری که حتی چینش آنها نیز نظم خاصی داشت با نماهای سنتی و سقف های گنبدی خود نمونه ای از تاریخ و فرهنگ اصیل ما بود.
بازارهایی که سبکی متفاوت و پویا از پیوند زندگی ، تجارت و مذهب بود و عطر و بویی متفاوت با بازارهای امروزی داشت که هنوز هم این احساس زنده بودن و زندگی کردن را در بازارها و بازارچه های برجای مانده از آن ایام به وضوح می توان دریافت.
سابقه بازار در مشهد بویژه در اطراف حرم مطهر رضوی قدمت بسیاردارد، اما متاسفانه از آن بازارها و بازارچه های عریض و طویل و روزهای رونق و آبادانی بازارهای سنتی، فقط چند نمونه کوچک ازقبیل بازارچه حاج آقاجان (شهید آستانه پرست) در خیابان طبرسی، بازار سرشور و بازارچه سراب بر جای مانده است.
دیگر از بازار زنجیر که به خاطر وجود زنجیری که در میان دو سر بازار کشیده و حریم مقدس حرم را از فضای بیرونی مشخص می نمود به این نام خوانده می شد، بازار وزیر نظام، بازار نقاره خانه یا بازار خراط ها و بسیاری از بازارهای دیگر دارای قدمت تاریخی و فرهنگی شهر با تخریب هایی که در دهه های گذشته به بهانه بازسازی ، نوسازی و بهسازی شهر انجام شده، اثری نمانده و بخش عمده آنها زیر خروارها خاک مدفون شده است.
در باره سابقه بازار باید گفت: از دوره تیموریان، راسته بازاری در اطراف حرم مطهر رضوی وجود داشت که یک سر آن به حرم مطهر ختم می شد.
شهر آن زمان یک بازار اصلی داشت که بازار بزرگ نامیده می شد و در آن از مایحتاج مورد نیاز مسافران تا سوغاتی هایی که می توانستند برای دوست و آشنا و فامیل تهیه کنند، عرضه می شد.
این بازار به داخل حرم مطهر وصل می شد و بمنظور رونق هرچه بیشتر آن، مسجد جامع گوهرشاد که در همین دوره ساخته شد متصل به بازار شده و مردم از حرم و مسجد که خارج می شدند در بازار قرار می گرفتند.
در دوره صفویه این بازار گسترش یافت و تا چند سال قبل هم پیش از احداث زیرگذر کنونی حرم، همچنان بصورت مجموعه ای از بازار و دکانها و غرفه های کوچک با نمای آجری و سنتی و مسافرخانه ها و مهمانپذیرهای متعدد فعال بود.
درهمین عصر، بازاری به نام زنجیر بمنظور جلوگیری از ورود خارجی ها و غیرمسلمانان به حریم حرم مطهر درمیان بازار بزرگ و مسجد ساخته شد و به وسیله زنجیرهایی که در اطراف این بازار کشیده شد حرم مجزا گردید که تا چند سال قبل هم به همان شکل باقی مانده بود.
در جریان تخریب هایی که به منظور احداث زیرگذر اطراف حرم صورت گرفت، تقریبا تمام این بازار از بین رفت.
بازار بزرگ در جریان بازگشایی خیابان "خسروی نو" عملا دو تکه شده و بخشی از آن یک طرف و بخشی دیگر آن سوی خیابان قرار گرفت که بخش نزدیک به حرم مطهر همچنان بازار بزرگ نامیده می شد.
امروز آنچه از بازار فرش فروشها با سقف شیروانی در مجاورت خیابان "خسروی نو" باقی مانده در واقع بخش کوچکی از بازار قدیم مشهد است که آن هم هیچ شباهتی به بازار قدیم ندارد و قرار است آن نیز تخریب شود.
بازارهای سنتی به جز آنکه بعنوان محل کسب و کار و خرید و فروش بود، کاربردهای دیگری هم داشت به گونه ای که سقف بازار قدیم مشهد کوتاه و گنبدی بوده و در وسط آن روزنه های نورگیر قرار داشت که کار تهویه و همچنین ساعت را برای بازار انجام می داد.
در بازار قدیم مشهد، علاوه بر مدارس علوم دینی، حسینیه، تکایا، حمام، سراها و تیمچه ها، زورخانه، قهوه خانه های بزرگ نقالی و چلوکبابی نیز جزئی از بافت کالبدی و کامل کننده بازار بود.
بازار فرش فروش ها که بنای آن سنتی و گنبدی شکل با خشت ساخته شده بود بعد از آتش سوزی وسیعی که دردهه 40 در آن روی داد دوباره با هزینه فرش فروش ها اما با پوششی شیروانی ساخته شد و همچنان از بازارهای سنتی مشهد است که خاص فرش و قالی های دستی و ماشینی است.
بخشی از بازار که در قسمت چپ خیابان "خسروی نو" قرار دارد به بازار سرشور معروف شد و امروز هم همچنان به همین نام مانده است.
در وجه تسمیه این بازار گفته می شود در این محدوده کاروانسراها و حمام هایی بوده که زوار بعد از آنکه وارد مشهد می شدند در این محدوده اتراق کرده و باری به زمین گذاشته و حمام می گرفتند.
هم اکنون نیز مسجدشاه که مقبره امیرقیاس الدین ملکشاه است و حمام شاه از آثار دوره صفویه در همین منطقه قرار دارد.
بازار سرشور روباز است و در آن همه چیز از کیف و کفش و پوشاک ،پارچه، مواد غذایی، لیف و حوله و لنگ و مانند آن عرضه می شود.
بازار عباس قلی خان هم از بازارهای قدیمی و روباز در اطراف حرم مطهر رضوی است که امروز شکل و شمایلی متفاوت از گذشته داشته و اغلب پارچه فروشی ها و بزازها در آن فعال هستند.
درعین حال بخشی از اجناس قاچاق ازقبیل پارچه و لوازم برقی که به صورت غیرقانونی از مرز افغانستان و پاکستان وارد می شود، در این بازار عرضه می گردد.
در این بین مجموعه ای مدرن تر از بازارهای قدیمی و تاریخی مشهد و سنتی تر از بازارهای مدرن این شهر وجود دارد که بازار رضا (ع) نام گرفته و بازاری است که قبل از انقلاب برگرفته از معماری سنتی اسلامی شکل گرفت.
این بازار همزمان با تخریب اطراف حرم مطهر و بخشی از بازار بزرگ مشهد در سال 1354 به منظور جایگزین کردن کسبه ای که مغازه های آنها تخریب شده بود با عجله و بدون برنامه ریزی احداث شد.
این بازار در دو راسته به هم چسبیده با گنبدهایی به اشکال مختلف چهار ترک، رک، کلمبو (گهواره ای شکل) ساخته شد.
بازار رضا (ع) در دو طبقه همکف و فوقانی به طول حدود یک کیلومتر با حدود دو هزار واحد تجاری ایجاد شده که در طبقه دوم آن کارگاه های کوچک صنایع دستی، طلاکاری، فیروزه تراشی و گلدوزی فعال است و نزدیک بودن آن به حرم مطهر بر رونق آن افزوده است.
در این بازار انواع اجناس بویژه سوغات مشهد ازقبیل زرشک، زعفران، سجاده و جانماز، نبات و آبنبات، اسباب بازی، نخود و کشمش، تسبیح و انگشتر ،عطر و مانندآن عرضه می شود.
بر اساس آمارها فقط تعداد مغازه های فروش زعفران و آجیل و خشکبار در این بازار بیش از یک هزار واحد است.
اما در کنار انگشت شمار بودن بازارهای سنتی مشهد، بازارهای مدرن و امروزی اعم از پاساژها و فروشگاه ها تا راسته بازارها بسیار زیاد است.
بازارهای زیست خاور، بازار بزرگ مرکزی، بازار خیام یا بازار بین المللی، الماس شرق ، پروما، بازار عدالت و فروشگاه های نوین همه از جمله بازارهای جدید شهر مشهد است که برخی دارای جذابیت های خاص دیدنی نیز می باشند.
در این بازارها که بصورت مجتمع های بزرگ در چند طبقه و به اشکال مختلف به هم مرتبط است اجناسی مانند پوشاک، کفش و سوغاتی ها عرضه می شود.
در این میان در محدوده هایی مانند میدان 17 شهریور، پنجراه پایین خیابان در قالب راسته بازار نیز کسبه بسیاری حضور دارند که اغلب تولیدی ها و مراکز اصلی توزیع و کلی فروشی هستند.
عمده این مغازه ها مربوط به پوشاک و لباسهای آماده زنانه و مردانه و بچه گانه است.
خیابان دانشگاه مشهد هم اختصاص به مغازه های کفش فروشی دارد، خیابان امام خمینی (ره) ،خسروی و بخشی از بلوار معلم که راسته طلافروشی هاست و آزاد شهر، بلوار معلم، طلاب، خسروی و خیابان جنت هم از دیگر مراکز و بازارهای عمومی خرید است که در آنها به تعداد بسیار کسبه در صنوف مختلف فعال هستند.
خیابان سعدی هم محل عرضه وسایل برقی و بازار بلور در چهار راه دانش و بازار امین در گاراژدارها که مختص لوازم خانگی و بازار قماش است از دیگر مکانهای خرید این شهر می باشند.
در این میان زوار با توجه به تعداد بسیار این واحدها قدرت انتخاب زیادتری دارند و می توانند با مراجعه به چندین مغازه کالای مورد نظر خود را انتخاب کنند.
اما آنچه بیش از همه می توانست برای مسافران لذت خرید را دو چندان کند، وجود کهنه بازارهای قدیمی بود که در کنار زیبایی، نمایی از فرهنگ و تاریخ گذشته این شهر را به نمایش می گذاشت.
گزارش:ایرنا