حرم مطهر امام رضا مهمترین بنای تاریخی و مذهبی ایران است که سالانه بیش از 25 میلیون زائر از اقصی نقاط ایران و جهان دارد. خیل مشتاقانی که از گوشه و کنار ایران و جهان به خراسان و مشهدالرضا می‌آیند به قدری است که هیچ زمانی نمی‌توان به راحتی بر ضریح مطهر امام دست یافت و برای تبرک به آن دست بزنند.

پدر بزرگم که سال‌ها مجاور حرم امام رضا(ع) بود، تعریف می‌کرد در قسمت مردانه ضریح مطهر قسمتی بود که کمی تنگ‌تر از سایر قسمت‌ها بود. زائران به آن‌جا که می‌رسیدند (بخصوص زمان‌هایی که حرم شلوغ بود) بر هارون لعنت می‌فرستادند. از پدربزرگش شنیده بود که مامون بعد از شهید کردن امام از سر ریا در سوگ امام بسیار گریه کرد و دستور داد تا حضرت را در کنار هارون دفن کنند.

حرم مطهر امام رضا مهمترین بنای تاریخی و مذهبی ایران است که سالانه بیش از 17 میلیون بازدید کننده و زائر از اقصی نقاط ایران و جهان دارد. خیل مشتاقانی که از گوشه و کنار ایران و جهان به خراسان و مشهدالرضا می‌آیند به قدری است که هیچ زمانی نمی‌توان به راحتی بر ضریح مطهر امام دست یافت و برای تبرک به آن دست بزنند. به جرات می‌توان گفت که این مجموعه فرهنگی و تاریخی بعد از بیت‌الله الحرام و حرم مطهر پیامبر اکرم در مدینه یکی از مهمترین بناهای مذهبی مسلمانان است که در کنار تاریخ تغییرات زیادی داشته است.

حرم مطهر امام رضا(ع) مجموعه ای تقریباً مدور، که گنبد درخشان و طلایی برفراز آن قرار دارد، تقریباً در مرکز بناهای آستان مقدس و قبر امام هشتم در نقطه میانی  آن قرار دارد.

براساس منابع تاریخی مکانی که پیکر مطهر امام رضا دفن شد در اصل قریه‌ای کوچک با نام سناباد بود که در حاشیه شهر توس قرار داشت و به برکت وجود امام رضا آن دهکده شهری بزرگ شد که حول محور حرم امام رضا ساخته شد و شهر توس حاشیه‌ای بر این شهر شد که به مشهدالرضا مشهور است.

چرا امام رضا را در این مکان دفن کردند

براساس روایات تاریخی امام رضا (ع) بعد از قبول ولایتعهدی مامون و ورود به خراسان به مرو مرکز خلافت رفت. مقام ولایتعهدى مامون که با شعار الرضا من آل محمد صورت گرفت؛ به طور رسمى در ماه رمضان سال 201 هجرى قمرى اعلام شد و مأمون آن را به تمامى آفاق کشور ابلاغ نمود و به نام نامى حضرت رضا(ع) سکه زد.

اما این ولایتعهدی به دلیل عهد شکنی مامون به طول نکشید و خلیفه عباسی بعد از کشتن وزیر خود فضل بن سهل در سرخس امام رضا (ع) را به روایتی در سرخس و به روایتی در توس مسموم و به شهادت رساند و دستور داد پیکر مطهر ایشان را در قریه سناباد توس در دارلاماره حمید بن قحطبه طایی به خاک بسپارند.

دارالاماره و یا باغ حمید بن قحطبه طایی، در دهکده سناباد دژ نظامی بوده، که تاریخ ساخت آن به قبل از اسلام می رسد.

این محل بر سر سه راهی سناباد و نیشابور و سرخس و طوس و رادکان واقع بوده، در واقع به عنوان راهداری، تأمین کننده امنیت راه های آن منطقه و محل استقرار مرزبانان بود. با مرگ هارون و دفن وی در این محل، دارالاماره به بقعه هارونیه شهرت یافت.

مامون برای تبرئه کامل خود از اتهام به شهادت رساندن امام هشتم، فرمان داد تا امام در بقعه هارونیه نزدیک قبر پدرش دفن کنند.

براساس قول مورخین اصل بنای داخلی تالار دارالاماره معبد (آتشکده) بوده، که پس از دفن هارون به دستور مأمون تخریب و به سبک معماری خراسان، چهار دیوار ساده با ارتفاعی نسبتا کوتاه که با گنبدی با خیز کم پوشش یافته بود، ساخته شد. این مکان بعد از دفن امام رضا به از سوی شیعیان و علویانی که تعداد آن‌ها در میان خراسانیان کم نبود به عنوان مشهدالرضا تغییر نام داد. همین علویان در بعد از به قدرت رسیدن آل بویه اقدام به ساخت مقبره برای امام رضا شدند.

نخستین سنگ مضجع منوّر امام ع، که هم اکنون در موزه مرکزی آستان قدس رضوی نگهداری می شود، سنگ مرمری است، با ابعاد چهل سانت طول و سی سانت عرض و قطر شش سانتیمتر. روی سنگ عباراتی مشتمل بر آیه قرآن و اسامی پیشوایان معصوم، به خط کوفی نوشته شده، که از لحاظ قدمت و نوع خط، حائز اهمیت بسیار است. این سنگ از قرن پنجم هجری، بر مرقد منور قرار گرفت. تاریخ حک شده بر سنگ، سال 516 هجری قمری را نشان می دهد.

به مرور زمان سنگ مرقد، ارتفاع و حجم یافت. در دوره‌های بعدی  مکعبی به شکل صندوق با حجم و ارتفاع بیشتری ساخته و بر فراز مرقد شریف قرار گرفت. این مقدمه برای ساخت ضریح بود که در دوره شاه تهماسب بر مرقد امام رضا قرار گرفت.

نخستین بنایی که گرداگرد مرقد مطهر امام رضا ساخته شد، به دوره سامانیان و حکومت آن‌ها در خراسان می‌رسد. اما براساس گفته برخی از مورخین از جمله ابن اثیر در الکامل: «سلطان محمود غزنوی عمارت مشهد طوس را که مرقد علی بن موسی الرضا (ع) و رشید در آن است، پس از تخریبی که پدرش سبکتکین غزنوی در قبه به وجود آورد از نو ساخت و بنایی زیبا بر آن بنیاد نهاد.»

گنبد این بنا در دوره سلجوقیان نصب شد. اما در اوایل قرن هفتم هـ .ق، دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه، بار دیگر ازاره حرم مطهر با کاشیهای ممتاز، معروف به کاشی سنجری تزئین یافت واکنون این کاشیها با تاریخ اثنی عشر و ستمائه (612) در حرم موجود است.

علاوه بر این، اطراف درِ پیش روی مبارک در ضلع شمالی رواق دارالحفا1 کتیبه ای از کاشی چینی مانند ممتاز، مربوط به عهد خوارزمشاهیان تزیین یافت. در این کتیبه به خط ثلث برجسته، نام و نسب حضرت امام رضا (ع) تا حضرت امیرالم?منین (ع) مکتوب است.

حرم امام رضا در دوره تیموری

دوران تیموریان یکی از دوران‌هایی بود که تغییرات زیادی در حرم امام رضا به وجود آمد و تعداد زیادی از بناهای گرداگرد آن ساخته شد. بخش مهمی از این بناها در دوران شاهرخ و به همت امیرعلیشیر نوایی وزیر وی ساخته شد. از آثار مهم این دوره، می‌توان به مسجد گوهرشاد در جنوب حرم مطهر و دو رواق تاریخی دارالحفاظ و دارالسیاده اشاره کرد. مدرسه پریزاد، مدرسه دو در و مدرسه سابق بالاسر که متصل به ضلع غربی دارالسیاده بوده و اکنون جزء رواق دارالولایه درآمده نیز به همین دوره مربوط است.

شیخ بهایی معمار حرم کنونی

دوران صفویه با توجه به استقرار حکومت شیعیان و ارادتی که شاهان این سلسله به ائمه داشتند یکی از دوران‌هایی بود که حرم مطهر رونق پیدا کرد.

شاه طهماسب صفوی اقدام نخستین ضریح مرقد منور را  سال 957 هـ .ق ساخت.

وی در سال 932 هـ .ق دستور داد تا  گنبد را را با  طلا  پوشاندند. علاوه بر این، ایوان امیر علیشیر و گلدسته کنار گنبد را نیز طلا کاری کرد. اما مهمترین تغییری که در حرم مطهر امام رضا روی داد با معماری شیخ بهایی که امروز در حرم مطهر دفن است ساخته شد.

پس از این که در سال 997 هـ . ق عبدالم?من خان ازبک اقدام به غارت اموال آستان قدس رضوی و طلاهای گنبد منور کرد؛ شاه عباس اول در سفری که به مشهد آمد مجدداً گنبد را طلاکاری کرد، این کار در سال 1016 هـ . ق. پایان یافت. جریان آمدن شاه عباس و طلاکاری گنبد به خط ثلث و خطاطی علیرضا عباسی در کتیبه کمربندی گنبد مکتوب است. علاوه بر آن، شاه سلیمان صفوی به تعمیر رواق دارالسیاده و طلاکاری مجدد گنبد که در اثر زلزله سال 1084 هـ . ق. آسیب دیده و فروریخته بود اقدام کرد.

طلاکاری مجدد گنبد درعهد شاه سلیمان بر چهارترنج ساقه گنبد به خط محمدرضا امامی کتیبه شده است. رواقهای توحید خانه، گنبد الله وردیخان، گنبد حاتم خانی نیز از آثار عهد صفویه است.

حرم امام رضا در دوره معاصر

از دوره صفویه به بعد حرم امام رضا علاوه بر تزئیناتی که سلسله‌های مختلف بر آن افزودند گسترش یافت.

دومین ضریح در سال 11600 به دستور شاهرخ، نوه نادر ساخته و وقف مرقد مطهر شد. این ضریح فولادی مرصع بدون سقف که معروف به "ضریح نگین نشان" بود، پنجره ها و شبکه های چهار طرف آن دارای گوی و ماسوره هایی بود که با نگین های کوچک یاقوت و زمرد تزیین یافته و تعداد آنها بالغ بر 2000 می شود. در عصر پادشاهی فتحعلی شاه قاجار به دستور وی ضریحی فولادی و ساده به ابعاد (3أ—4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روی ضریح دوم (ضریح نگین نشان) نصب شد.

این ضریح از 5 ضریح مرقد مطهر امام رضا، کوچک تر است، به همین دلیل با ضریح دیگری تعویض شد و اکنون در موزه تاریخ مشهد نگهداری می شد.

ضریح چهارم به ضریح ملمع "طلا و نقره" و ضریح "شیر و شکر" معروف بود. این ضریح نیز در سال 1338 بر روی ضریح نگین نشان یا ضریح دوم نصب شد. طراحی این ضریح توسط مرحوم حافظیان انجام گرفت و حاج محمد تقی فروتن اصفهانی با نظارت استاد حافظیان کار اجرا و قلمزنی آن را انجام داد.

ضریح پنجم که در سال 79 جایگزین ضریح چهارم شد، بر اساس طرحی از استاد محمود فرشچیان ساخته شده است. قلمزنی این ضریح با نظارت عالی هنری استاد، توسط استاد خداداد زاده اصفهانی انجام شد.

در دوره پهلوی با تهیه نقشه‌های جدید حرم طرح توسعه حرم امام رضا آغاز شد. این طرح بعد از انقلاب اسلامی با تغییراتی زیر نظر آستان قدس رضوی پیگیری شد. مهمترین تغییرات افزودن چند صحن به صحن‌های اصلی حرم امام رضا (ع) راه اندازی و تجهیز مجهزترین کتابخانه ایران، راه اندازی موزه و سایر سیستم‌های رفاهی به زائران است.

منبع : پایگاه اطلاع رسانی غدیر ( با تلخیص)