تطبیق منابع مختلف نشان می دهد که عزاداری به عنوان شیوه بیانی سوگواری بر شهادت امام حسین(ع) و یاران باوفای ایشان، چهار سال پس از واقعه کربلا آغاز شد.

این اتفاق درست زمانی که شماری از یاران امام حسین(ع) که پیشتر از یاری او در مواجهه با سپاه یزید در سال 61 هجری قمری دست کشیده بودند و با ابراز پشیمانی و گردهمایی به حمایت و تجلیل از امام حسین(ع) و همراهان شهید او پرداختند، بوقوع پیوست.

این افراد در تاریخ به توابین (توبه کنندگان) شهرت یافتند که سرآمد آنها فردی به نام سلیمان بن صرد خزاعی بود.

با این کار ?توابین?، دریچه و دیدگاهی تازه در میان شیعیان و پیروان امام حسین(ع) و آل علی(ع) گشوده شد و به تدریج سوگواری بر شهادت و مظلومیت امام حسین(ع)، شکل و ساختاری یکپارچه پیدا کرد و هر ساله بر ابعاد آن افزوده شد و جهت های گوناگونی به خود گرفت و به یکی از سنت های سوگ در بین شیعیان سرزمین های مختلف بدل گشت.



** ریشه های پیدایش و شکل گیری تعزیه در ایران

در این میان ایرانیان که در فرهنگ و سنن کهن خود همواره از آیین ها و خرده آیین های نمایشی برای اهداف مختلف سود می جستند و البته حق طلبی و ایستادگی در برابر ظالمان در زمره خصوصیات قومی و نژادی آنها به شمار می رفت.

با پذیرش اسلام، فرهنگ تعزیت و تسلیت بر خاندان امامت و ولایت را وارد فرهنگ نمایش های آیینی خود کردند و پر بیراه نیست که بتوانیم به استناد اسناد موجود اذعان کنیم، هنر ?تعزیه? امتدادی شکوهمند بر شیوه های نمایشی، آیینی و روایی مراسم سوگ ایرانی است که به گواه تاریخ پیشینه ای قریب به 1400 سال در فرهنگ ایرانی دارد.

برگزاری مراسم عزاداری در رثای حادثه کربلا و شهادت امام حسین(ع) آرام آرام با ممزوج شدن با هنر آیینی و خرده نمایش های ایرانی از شکل عرفی یک عزاداری به گونه ای نمایشی بدل شد و در حقیقت ?تعزیه?، شکل تکامل یافته مراسم سوگواری شهدای دشت کربلا و سید سالار شهیدان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) است که مطابق آنچه در ابتدای این نوشتار از آن سخن رفت توسط ?توابین? در سال 65 هجری قمری پایه گذاری شده بود.

بدون شک زنده نگه داشتن پیام های نهضت حسینی در سیر تطور خود طی تاریخ پر فراز و نشیب تمدن بشر به شیوه ای جز نگاه عرفی احتیاج داشت تا شکل تضمین شده ای برای ادامه حیات داشته باشد و در فرهنگ کهن ایرانی چه چیز بالاتر از امتزاج نگاه مذهبی با شیوه های هنری نمایش های آیینی می توانست مهر تاییدی بر حفظ و ماندگاری قیام امام حسین(ع)و یاران باوفایش باشد.

سیر تطور تاریخ و فرهنگ کهن ایرانی هیچگاه از نگاه اسطوره ای مجزا نبوده است و بر همین مبنا برخی از پژوهشگران برگزاری آیین های سوگ و نمایشی ایرانی در شکل اساطیری آن را مانند آنچه در آیین های میتراییسم، سوگ سیاووش و یا یادگار زریران وجود داشته را مبنایی بر شکل گیری هنر تعزیه در ایران قرار می دهند.

اما فارغ از تحقیقات اسطوره شناسان و با اتکا بر منابع متعدد و قابل وثوق موجود بدون شک محکم ترین اسناد، دال بر شکل گیری شمایل ابتدایی آیین تعزیه به زمان ورود اسلام به تمدن ایرانی اشاره می کند که میان این اسناد و آنچه در نگاه اساطیری ایرانی به چشم می آید قرن ها فاصله وجود دارد.



** تعزیه و شبیه خوانی، دو آیین سوگ با تفاوت های بنیادین

مستدل ترین تعبیر در زمینه شکل گیری تعزیه و اشتراکات آن با نمایش واره ها و خرده آیین های سوگ و سوز در ایران باستان نشان می دهد که هنر تعزیه شکل سامان یافته عزاداری های شیعیان در سده های نخستین اسلام در ذکر مصائب کربلا است و این آیین در گام های ابتدایی خود به هیچ وجه مغلوب شیوه‌های نمایشی صرف در ارائه این عزا و ماتم به مخاطبان خود نشده است.

اما آنچه طی قریب به یک قرن اخیر با نام شبیه خوانی در ایران شناخته می شود ماهیتا در ساختار شکل گیری و فرهنگ عامه مردم متفاوت است چرا که اساس تعزیه بر پایه مراسم عزاداری استوار بوده و با اشکال نمایشی مراسمی چون ?شبیه خوانی? تفاوت های بنیادین دارد.

در سخنی دیگر شاید بتوان اینگونه تعبیر کرد که نفس هنر اجرایی شبیه خوانی نشان دادن مراسم سوگواری بر شهدای عاشورا و وقایع پس از کربلا در خلال حمل کاروان اسرا به سمت شام است در حالی که تعزیه خود در اساس آنچنانکه از نامش پیداست تعزیت و مرثیه خوانی بر مصائبی است که بر امام حسین(ع) و همراهان وی در ماه محرم رفته است و به هیچ وجه در نفس خود دارای ابعاد نمایشی نیست و نکته مهمتر آنکه میان برگزاری مراسم سوگواری (تعزیه) با آیین نمایشی شبیه خوانی به لحاظ تاریخی قرن ها فاصله زمانی وجود دارد.



** سیر تکوینی شیوه اجرایی تعزیه

برپایی و برگزاری مراسم تعزیه در گام های نخست خود به هیچ روی دارای ابعاد نمایشی نبوده و نیست و کاروان های تعزیه را دسته های عزاداری از بافت عموم مردم شکل می داده که بر مصائب رفته بر خاندان امام حسین(ع) با نوحه خوانی، سینه زنی و زنجیر زنی به سوگواری می پرداختند.

این دسته های عزاداری با حمل علامت ها و ادوات جنگی در حقیقت سمبلی از بازماندگان حادثه کربلا را مجسم می کند که غایت هدف و آرزویشان شهادت در کنار امام سوم شیعیان بوده و چون به این فیض نائل نشده اند اکنون بر عزای آن امام همام، خاندان مطهر و یاران باوفایشان به ماتم نشسته اند.

آیین تعزیه در جریان سیر تاریخی خود به تدریج با واقع خوانانی همراه شد که به جای تمام دسته عزاداری و با تسلط بر آوایی خوش و صدایی رثا، به تنهایی و یا دو نفره به روایت ماجرا می پرداختند و سایر اعضای گروه عزاداری به سینه زنی و زنجیر زنی اقدام می کردند و رفته رفته جای این واقعه خوانان را نقالان و شهادت خوانان گرفتند و اسبابی از موسیقی رزمی مانند طبل،‌ سنج و دمام نیز به همراهی آنان آمد.

این آیین سوگ در مرحله تکامل خود شاهد حضور بازیگرانی بود که نقش پوش و شبیه پوش حاضران در واقعه عاشورا می شدند و هیات عزادار نیز با ساختن میدانی و گرد آمدن به دور آن به تماشای آن اتفاق تلخ می نشستند و در انتها برای شهدای دشت کربلا به عزاداری می پرداختند.



** تعزیه در نگاه معاصر

آنچه ما امروز به نام ?تعزیه? می شناسیم و با فرهنگ دیداری و شنیداری خود با آن ارتباط برقرار می کنیم در حقیقت شکل و شیوه ای نمایشی از اصل این حرک است که در دوران صفویان و قاجار به ویژه در عصر ناصرالدین شاه (1264 – 1313 هجری قمری) به اوج تکامل و شکوفایی رسید و در این راه گرایش خاندان صفوی به گسترش و توسعه فرهنگ شیعی در قالب هنر آیینی تاثیر بسزایی داشت.

تکیه دولت به عنوان بزرگترین و عمومی ترین تماشاخانه جهت اجرای مستمر نمایش تعزیه در تمام ماه های سال نیز در دوران قاجار بنا شد و بنا به استنادات تاریخی مشهورترین معین البکاها و تعزیت نویسان و نسخه نویسان بزرگ ایرانی در این دوران زندگی می کردند.

ذکر این نکته نیز الزامی است که حمایت پادشاهان قاجار از هنر تعزیه صرفا مهر تاییدی بر مقید بودن ظاهری آنها به مبانی اعتقادی و تشرع بود، چرا که رفتار عمومی آنها با مردم به هیچ وجه با انگاره های مذهبی شان خوانش منطقی نداشت و ناگفته پیداست اگر شکوه تعزیه را نیز در آن دوران شاهد هستیم، این امر بیشتر به دلیل وجود هنرمندان و بزرگانی است که خالصانه دل در گرو عشق به خاندان عصمت و طهارت(س) داشتند و برای روشنگری مردم از این هنر به بهترین نحو ممکن بهره می بردند.

تداوم نگاه ظاهر بینانه سلسله قاجار به توسعه تشرع با آغاز عصر پهلوی چهره خود را بیشتر نمایان ساخت چرا که با به روی کار آمدن رضا خان و اعلام نظر او در باب مسائل دینی واعتقادی و کینه ورزی عمیق او با آداب و سنن اسلامی، باعث شد تا شرایط به محاق رفتن تعزیه در کنار محدودیت شدید سایر فعالیتهای مذهبی آرام آرام مهیا شود و همین نگاه جزم اندیش در حقیقت هنر ریشه دار تعزیه را تا سر منزل افول رهنمون ساخت.

کار به جایی رسید که با اعلام قانون ممنوعیت اجرای تعزیه، مردم و مخاطبان همیشه همراه این هنر آیینی برای حفظ آن در حیاط خانه ها و یا در ساعات پایانی شب در چارسوق های بازار به صرت مخفیانه به اجرای تعزیه می پرداختند تا ضمن میراث داری از این فرهنگ معنوی ایرانی بتوانند دردهای خود را که قرن ها در سایه این هنر تسکین داده بودند را آلامی هر چند سخت و دشوار ببخشند.

اما با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی و آزادی اندیشه و فعالیت های مذهبی بار دیگر زمینه احیا و خروج هنرهای آیینی از انزوا فراهم شد و تعزیه و هنرمندان آن و به خصوص مشتاقان و عموم مردم برای تولید و اجرای این هنر بار دیگر از تمام توان و امکانات خود بهره بردند و طی دو دهه اخیر حمایت های نهادهای متولی امر فرهنگ در کنار تلاش های بی وقفه پیشکسوتان و فعالان این عرصه زمینه هایی را به وجود آورده است تا بار دیگر در سایه همت و تلاش بیشتر مردم، هنرمندان و مسوولان بتوانیم در آینده نزدیک بار دیگر شاهد رشد و اعتلای این هنر آیینی، عاشورایی و کهن ایرانی در کشور باشیم.